حسین جابر‌انصاری*

اشغال عراق توسط آمریکادر سال 2003 که به سرنگونی صدام حسین منجر شد با تحولات بعدی که در پی داشت به حکومت اقلیت سنی بر اکثریت شیعه وکرد عراق برای نخستین بار بعد از سده‌ها پایان داد ونظم نوینی براساس قانون اساسی جدید و اصول دموکراتیک در این کشور به وجود آورد. این تحول، یعنی تغییر حاکمیت مبتنی بر تسلط اقلیت بر اکثریت و اعمال سیاست تبعیض و سرکوب سازمان‌یافته‌توسط حزب بعث ساختار متمرکز و شبه‌توتالیتر کشور راکه موجب حفظ ظاهری ساختار یکپارچه عراق شده بود، در هم ریخت . کردهای عراق به عنوان اولین گروه قومی این کشور از شرایط جدیداستفاده کرده و به اقلیم خودمختار کردستان شکل دادند و به صورتی عملی به سمت جدایی و استقلال از حکومت مرکزی پیش رفتند. از طرفی دیگر اقلیت اهل سنت که برای سده‌های طولانی قدرت سیاسی را در اختیار داشت و با سرکوب و تبعیض بر اکثریت شیعه و کردها حکومت می‌کرد در برابر یک نقطه عطف و تغییر تاریخی قرار گرفت که بر اساس آن،می بایست از این پس اقلیت بودن خود را بپذیرد. اتفاقی که عملا به واسطه دو عامل دارای نقش کاتالیزوری درعدم پذیرش نظم جدید توسط اقلیت اهل سنت ، پیش نیامد.
نخست سیاست برخی قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی که در استمرار شکاف و تعمیق اختلاف‌های مذهبی و قومی عراق منافع خود را می‌ جستند و دوم مشکلات مربوط به شیوه حکومت‌داری شیعیان که برای اولین بار پس از سده‌ها امکان ایفای نقشی اساسی در سیاست عراق پیدا کرده بودند. کم‌تجربگی و وجود برخی عقده‌ها و کینه‌های تاریخی نزد سیاسیون شیعه که اکثریت قریب به اتفاق آنها و خانواده هایشان از قربانیان اصلی جنایات سال‌های گذشته بودند و اساسا بیمار بودن جامعه‌ای که از درون یک نظم شبه توتالیتر، سرکوبگر و مبتنی بر تبعیض سازمان‌یافته سربرمی‌آورد زمینه‌های تشدید و تعمیق شکاف‌های نژادی و مذهبی در عراق جدیدرا به وجود آورد و به نابه‌سامانی های عراق پس از اشغال دامن زد. بدین ترتیب قدرت گیری داعش پیامد چنین وضعیت اسفباری است که بخشی از آن ریشه در تاریخ سده‌ها و دهه‌های گذشته عراق و مناسبات اجتماعی و فرهنگی جامعه عراق دارد و بخشی دیگر نتیجه مستقیم به هم ریختن یک نظم تاریخی متمرکز  و مبتنی بر اختناق و دیکتاتوری است. چنین زمینه‌هایی باعث شد تا نیرویی به نام داعش باحسن سوء‌استفاده از نارضایتی توده‌ها و نخبگان اهل سنت عرب عراق  که برای اولین بار ازمتن قدرت آن هم از نوع انحصاری اش به حاشیه قدرت آن هم از نوع مشارکتی اش منتقل شده بودندو با بهره‌گیری از وضعیت چندپاره اجتماعی و سیاسی عراق و تضادها و تناقض‌هایی که میان این پاره‌های مختلف نژادی و مذهبی و قومی وجود داشت، سربرآورده و با فراهم نمودن عِده و عُده به شکلی غافلگیرانه بخش‌های گسترده‌ای از خاک عراق را تحت سیطره خود قرار دهد.
سوریه هم از دایره این امواج بیرون نبود. مشکلات اقتصادی و داخلی سوریه نظیر دیگر کشورهای عربی زمینه‌ساز ایجاد نوعی جنبش مردمی خواهان تغییر شد. جنبشی که بیش از همه به دنبال بهبود وضعیت اقتصادی و سیاسی و اصلاح برخی کژروی‌های دولت اسد در سیاست داخلی بود.اماورود برخی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی به تحولات سوریه برای تسویه‌حساب‌های تاریخی با سوریه و انتقام‌گیری از سیاست خارجی مستقل اسدها، شرایط داخلی سوریه را تغییر و به بحران دامن زد. بدین شکل جنبش مسالمت‌آمیز مردمی و حرکتی که مبتنی بر مطالبات مشروع برای تغییر سیاست‌های داخلی و بهبود شرایط اقتصادی بود به بحرانی خونین و جنگی فرسایشی تبدیل شد. در واقع ورود بازیگران خارجی، به شکاف‌های درون منطقه‌ای و منازعات طوایف و اقوام دامن زد و مجموعه‌ این تحولات در حلقه های لبنانی، سوری و عراقی آن وضعیت امروز منطقه را شکل داد.به نحوی که بازیگران پنهان و سیاست‌سازان بین‌المللی توانستند جبهه بندی اصلی خاورمیانه را از دوگانه  جبهه مقاومت/ جبهه سازش با محوریت مساله فلسطین ، به دوگانه جدید و انحرافی شیعه-سنی و ایرانی-عربی تبدیل کنند. در چنین بستر و روندی است که گروه‌های تکفیری مانند داعش، همچون قارچ در مناطق درگیری می‌رویند و قادر می شوند با کمک گیری از حمایتهای خارجی از یکسو و سوء استفاده از جاهلیت بدوی گروه هائی از جوانان ناآگاه مسلمان گسترش یافته و مناطق بزرگی از سوریه و عراق را در اختیار گیرند.
*سفیر پیشین ایران در لیبی