پیامدهای زیست محیطی زیانبار و لزوم تغییر در الگوی کشت نیشکر

دکتر جاسم مرمضی

دکتر جاسم غفله مرمضی، مشاور استاندار خوزستان در امور محیط زیست، عضو هیئت علمی وزارت جهاد کشاورزی و رئیس پژوهشکده آبزی پروری جنوب کشور می باشد که از او به عنوان متخصص و صاحبنظر معتمد در امور زیست محیطی استان خوزستان یاد می شود.

شکی نیست که کشور به شکر نیاز دارد و برای مصارف گوناگون آن در کشور می بایست آن را تهیه نمود. ولی آیا نمی شد این مقدار شکری که از طریق طرح نیشکر شمال و جنوب اهواز تهیه می شود، از طریق کشت جایگزین کم هزینه تر و با تبعات زیست محیطی کمتر نظیر چغندر قند، تامین نمود؟ ‍‍و اگر به هر دلیل جواب منفی است، آیا نمی شد همانند محصولات استراتژیک وارداتی با اهمیت تر دیگر نظیر گندم، ذرت و ... از طریق واردات تامین نمود؟ این سؤالات بدین جهت مطرح می شوند که امروز کاملاً روش گردیده که اجرای طرح نیشکر در اهواز هزینه های سنگین زیست محیطی و اقتصادی بر مردم استان به صورت خاص و بر کشور به صورت عام تحمیل می نماید که ابعاد آنها بسیار گسترده و در حد فاجعه به حساب می آیند.

بعضی از این تبعات به شرح زیرند :
1- مصرف آب شیرین فراوان در مقایسه با کشت های استراتژیک فصلی: این طرح سالانه بیش از 2 میلیارد متر مکعب مصرف می نمایدکه خود مصرف این مقدار آب از پایین دست کارون دارای پیامدهای زیر است :
 عدم باقی ماندن آب در پایین دست حوضه ی کارون برای مصارف دیگر محصولات کشاورزی و صنعتی مهم.
 نامناسب کردن آب باقی مانده جهت مصارف شرب و کشاورزی برای شهر های خرمشهر و آبادان و نیز برای محصولات مهمی همچون نخیلات.
 شور کردن آب پایین دست و نامناسب کردن آب برای آبزیان مهاجر رودخانه های مهم نظیر صبور. این پدیده بدون شک نابودی ذخایر این گونه آبزیان با ارزش را تشدید نموده است توضیح .
 با شور شدن آب ورودی به دریا و بالا رفتن نسبت فاضلاب و پساب در آن، تعادل اکواژریک منطقه ی حساس مصبی و خوریات مجاور آن را به هم زده و ذخایر آبزیان دریا را در معرض خطر نابودی قرار داده است. وارد شدن خسارت به ذخایر آبزیان مهاجر رودخانه ای و دریا به دلایل فوق اقتصاد خیل عظیم جامعة صیادی استان را مختل خواهد نمود.

2-تولید پساب زیاد: متاسفانه بخش مهمی از آب شیرین مصرف شده توسط نیشکر به پساب تبدیل شده که اینک به یک معضل زیست محیطی جدی در جنوب استان تبدیل شده است. این پساب شور و حامل انواع املاح و سموم به هر اکوسیستمی هدایت شود توازن آن را بهم زده و آن را در معرض خطر قرار خواهد داد.
در صورت هدایت به تالاب آن را نابود خواهد کرد در حال حاظر بخشی از آن به تالاب شادگان هدایت می شود که متاسفانه توازن اکولو‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژیک آن را بهم زده و ماهیت آن را به کلی تغییر داده است این امر موجب گردید که توان تولید آبزیان در این تالاب مهم به شدت کاهش یافته و آبزیان مهاجم دیگری نظیر تیلاپیا زیلی در آن غالب شود. در حالیکه بر اساس تحقیقات صورت گرفته بیش از 15 هزار تن ماهی مرغوب تولید می کرده که هزاران صیاد محلی از این طریق ارتزاق می کردند. ضمن آن که پوشش گیاهی و جمعیت پلانکتونی آن به کلی در حال تغییر می باشد.
هدایت آن به کارون علاوه بر تشدید فجایع زیست محیطی تشریح شده موجب مشکلات زیادی برای آب شرب مردم شهرهای پایین دست و فعالیتهای اقتصادی و کشاورزی منطقه مخصوصا نخیلات می شود.

ملاحظه می شود پساب این طرح عظیم با این حجم و با این آثار مخرب سرنوشت نامعلومی دارد که بالآخره به کجا باید تخلیه شود؟ ظاهرا فقط یک راه حل برای حل این مشکل متصور باشد و آن اینکه بعد از پالایش و نمک زدایی، جهت جبران حق آبه تالاب های شادگان و هور العظیم به این دو تالاب هدایت شود که بالطبع این امر مستلزم هزینة گزاف جهت مطالعه و ایجاد سامانه های مناسب پالایش است که با توجه به وضعیت اعتبارات دولتی قاعدتاً این امر می بایست از محل اعتبارات و در آمدهای خود طرح نیشکر تامین شود که این امر به دلیل وضعیت اقتصادی خود طرح تحقق آن بسیار دور از ذهن خواهد بود.
3-تولید مقدار معتنابهی دود و خاکستر احتمالا توام با سم و نیز انتشار بوهای نامطبوع ناشی از واحدهای صنعتی نظیر الکل و غیره که سلامتی مردم شهرهای مجاور به ویژه کلان شهر اهواز را در معرض خطر جدی قرار داده است و واقعا مردم ساکن این شهرها از این وضعیت به ستوه آمده اند.

استان خوزستان و مردم شریف و نجیب آن از دهه های اخیر در چنبره تبعات زیست محیطی طرح های ملی بزرگ گرفتار آمده اند. ریزگرد، دود و بوی نامطبوع ، از بین رفتن تالابها، از بین رفتن ذخایر آبزیان رودخانه، تالاب و دریا تشدید آلودگی در سواحل و دریا، تبدیل رودخانه های بزرگ استان به فاضلاب و پساب و ... . اگر چه این فجایع زیست محیطی در نتیجه اجرای طرح های ملی عظیم نظیر سد سازی، نفت پتروشیمی، نیشکر و.... به وقوع پیوسته اند، اما نهایتا عمده آنها ریشه در یک موضوع مهم دارند و آن کاهش شدید آب های داخلی استان است.

کنترل آب توسط سدها، جابجایی بین حوضه ای آن، و یا مصرف کردن نامناسب آن در طرح هایی مثل نیشکر باعث گردید هم رودخانه ها شور شده و به فاضلاب تبدیل شوند، هم تالاب ها خشک و یا در معرض نابودی قرار گیرند و هم پساب سرگردان فراوان تولید شود و مشکلات و پیامدهای منفی دیگر . بدون شک یکی از مسببان و عاملان این فجایع بزرگ طرح نیشکر جنوب و شمال اهواز می باشد.

از جمله تحولات ناگوار زیست محیطی بسیار مهم که در سالهای اخیر در استان به وقوع پیوست تخریب عمده تالاب ها و نابودی کامل بعضی از آنهاست. این اتفاقات تلخ عمدتاً به دلیل کاهش آب ورودی و یا اصطلاحاً حق آبة تالاب ها و قطع کامل آن درپی اجرای پروژه های وسیع سدسازی و کنترل سیلاب ها، جابه جایی بین حوزه ای آب و البته پدیده خشکسالی به وقوع پیوسته است. متاسفانه بعضی از تالاب ها نظیر تالاب های میانگران و آهودشت و نیز تالابهای فصلی شرق استان به دلیل این اتفاقات به کلی خشک شده و بعضی دیگر مانند تالاب های مهم و بین المللی شادگان و هور العظیم مراحل احتضار خود را سپری می کنند. بعضی از قابلیت ها و ظرفیت های این سامانه های زیست محیطی فوق العاده مهم به قرار زیر است:
- در نقش یک فیلتر طبیعی عظیم مانع از بروز ریزگرد شده و با رهاسازی رطوبت مورد نیاز در هوا، حرارت طاقت فرسای دشت خوزستان را تعدیل نموده و آن را قابل تحمل می سازد .
- در طی قرون و اعصار حیات خود سالانه دهها هزار تن ماهی با کیفیت بدون صرف هیچ گونه هزینه ای مجاناً در اختیار مردم قرار می دهند.
- از انواع پوشش گیاهی آنها دهها هزار راس دام را سخاوتمندانه و بدون صرف هر گونه هزینه ای تعلیف نموده واین زیربخش مهم اقتصادی را در بهترین وجه رونق می بخشد.
- این ظرفیت را دارند که دهها هزار شغل پایدار و بدون نیاز به هر گونه سرمایة اولیه از طرف دولت یا بخش خصوصی از طریق صید آبزیان، دامداری، کشاورزی، حصیربافی، صنایع دستی ، صنعت توریسم، شکار پرندگان و.... تامین نمایند و در عین حال این ظرفیت را دارند تا میلیون ها تن مواد اولیه برای رونق بخشیدن به صنایع چوب ، کاغذ، غذای دام، و....به صورت مجانی فراهم کنند.

به یقین می توان گفت که خیرات و برکات تالاب ها بی شمار بوده و در عین حال که بدون صرف هیچ گونه هزینه استحصال می شوند، نه تنها کوچکترین مزاحمتی برای محیط زیست و زندگی مردم در پی ندارند بلکه خود وجود آنها و پایداریشان حیات بخش بوده و زندگی جوامع بشری را بهبود و اقتصاد و سلامت آنها را رونق می بخشند. به واقع این سامانه های عظیم زیستی منحصر به فرد از مصادیق نعمت های بزرگ خداوند هستند که برای بقا و پایداریشان تنها و تنها آب لازم دارند و لاغیر. نه برای احداثشان طرح و اعتبار لازم دارند و نه برای حفاظتشان. برای استمرار بقا و حیات خود فقط تنها تامین حق آبه طبیعیشان که طی هزاران سال حیاتشان از آن بهره می جستند را لازم دارند که متاسفانه آز و طمع و ندانم کاری ما انسان ها باعث شد این حق طبیعی از آنها دریغ شده تا به این وضع تاسف بار دچار شوند.

بر اساس بعضی بر آوردها، درآمدی که از هر هکتار تالاب از طریق بهرهبرداری اصولی از ذخایر آبی و گیاهی، جهانگردی و پژوهشی و ... استحصال می شود 14 هزار دلار در سال می باشد در حالی که این میزان در بهرهبرداری از بهترین عرصههای جنگلی 2 هزار دلار و از زمینهای زراعی 200 تا 300 دلار بر آوردشده است. از یک هکتار کشت نیشکر در یک سال چه میزان در آمد حاصل می شود و به چه قیمتی؟

آیا بهتر نبود بجای مصرف میلیاردها متر مکعب آب برای صنعت مخرب و زیانکار نیشکر این آب صرف احیای این سرمایه های با ارزش ملی و بین المللی یعنی دو تالاب شادگان و هور العظیم می شد؟ به جرات می توان گفت چنین اقدامی هم بلحاظ اقتصادی و هم از نظر زیست محیطی بسیار به صرفه تر خواهد بود.

و سوال آخر آنکه حال که زیانبار بودن طرح نیشکر در استان بر همگان روشن شده است آیا به مصداق جلوی ضرر هر وقت بگیری سود است نمی شود تدبیری اتخاذ نمود و برای جلوگیری از این همه اتلاف آب و سرمایه و تبعات مصیبت بار زیست محیطی مترتب برآن برنامه ای به منظور تغییر الگوی کشت در آن و لو به صورت تدریجی تهیه و اجرا نمود؟