سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی معلمان
حسین طاهری فرد کارشناس ارشد جامعه شناسی

سرمایه اجتماعی مفهومی جدید و پیچیده در جامعه شناسی است که امروزه به عنوان یکی از مهم ترین شاخصه های رشد و توسعه در هر جامعه ای مطرح است. مفهوم سرمایه‌ اجتماعی در برگیرنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل می‌دهند و آنها را در جهت دستیابی به هدف‌های ارزشمند هدایت می‌کند. جامعه شناسان سرمایه اجتماعی را یک مفهوم مرکب که دارای سه بعد: ساختار، محتوا و کارکرد است، تلقی نموده که ساختار اجتماعی آن، همان شبکه ارتباطات اجتماعی است و محتوای آن، عبارت از اعتماد و هنجارهای اجتماعی است و کارکرد آن نیز همان عمل متقابل اجتماعی است. به طور کلی رشد جامعه به شدت تحت تأثیر سرمایه اجتماعی است و سرمایه اجتماعی به جامعه وحدت می‌دهد. همچنین وجود میزان قابل قبولی از سرمایه ‌اجتماعی موجب تسهیل کنش‌های اجتماعی می‌شود، به طوری که در مواقع بحرانی می‌توان برای حل مشکلات از سرمایه‌اجتماعی به عنوان اصلی‌ترین منبع حل مشکلات و اصلاح فرآیندهای موجود سود برد. در واقع می توان گفت: هر چه سرمایه اجتماعی ملتی بیشتر باشد، آن ملت، خوشبخت تر و ثروتمندتر خواهد بود.
از نظر جامعه شناسان، سرمایه اجتماعی در اغلب موارد با موفقیت دموکراسی و مشارکت سیاسی ارتباط داده می شود و سرمایه اجتماعی عنصری کلیدی در بنا و برقراری دموکراسی است. از این‌رو شناسایی عوامل موثر در تقویت یا تضعیف سرمایه اجتماعی اهمیت بسزایی دارد. نظریه پردازان علوم سیاسی معتقدند آنچه بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند نقش نهادهای جامعه مدنی در تشکل این سرمایه است. جامعه مدنی را می توان به صورت مجموعه انجمن ها و سازمان های داوطلبانه خارج از محدوده دولت تعریف کرد که توسط گروه هایی از مردم شکل گرفته و مدیریت می شوند و منابعی از سرمایه اجتماعی هستند. بر طبق این تعریف اگر جامعه مدنی را مترادف با سرمایه اجتماعی بدانیم، در آن صورت سؤال این است که جامعه مدنی تا چه حد در تولید سرمایه اجتماعی دخیل است؟ نظامهای سیاسی نقشی بسیار تأثیر گذار در شکل دهی خصوصیات جامعه مدنی و چگونگی کاربرد سرمایه اجتماعی دارند. افزایش علاقه به سرمایه اجتماعی به عنوان درمان مشکلات اجتماعی کنونی، مستقیما بر این فرض استوار است که چنین مشکلاتی ریشه در تضعیف جامعه مدنی دارند. در این دیدگاه نقش سرمایه اجتماعی، تقویت جامعه مدنی و سازمانهای غیر دولتی به عنوان عوامل توسعه در نظر گرفته شده است.
گروهی از روشنفکران در کشورهای در حال توسعه متذکر شده اند که سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی در کنار هم نقش مهمی در رشد دموکراسی دارند. به نظر می آید سطح پایین سرمایه اجتماعی منجر به نظامهای سیاسی غیر منعطف و غیر مسؤول و همچنین سطح بالایی از فساد در نظام سیاسی می شود. شبکه های مشارکت مدنی یکی از اشکال ضروری سرمایه اجتماعی می باشند و هرچه این شبکه ها در جامعه ایی متراکم تر باشند احتمال همکاری شهروندان در جهت منافع متقابل بیشتر است. حضور دولت متمرکز در تمامی حوزه ها و نهادها می تواند باعث کاهش سرمایه اجتماعی گردد و در این حالت افراد مشارکتی در حل امور و مشکلات نمی کنند و از طرف دیگر به دلیل سنگین شدن وظایف دولت و عدم مشارکت مردم در وظایف شهروندی و سیاسی، دولت نمی تواند از عهده انجام وظایف به خوبی برآید و درنتیجه با بوجود آمدن مشکلات و نواقصی در انجام امور مختلف، مردم اعتماد خود را به دولت از دست می دهند. درصورتیکه درشرایطی که دولت دموکراتیک وجود داشته باشد با تفویض قدرت به نهاد های مستقل و مدنی، وظایفی که برعهده دولت است کاهش می یابد و دولت تنها در نقش ناظر ایفای نقش می کند و کنترل امور را به دست خواهد داشت. درنتیجه انجام کارها با روندی روبه سرعت پیش رفته و درپی آن میزان رضایت مردم و نهایتا اعتماد آنها به دولت نیز افزایش می یابد.
یکی از موضوعات مورد توجه جامعه شناسان، آموزش‌وپرورش و نقش آن در اجتماعی کردن افراد است. امروزه آموزش‌وپرورش به عنوان یک نیاز اجتماعی جلوه گر شده است و بدون شک یکی از عوامل مهمی که در کیفیت آموزش‌وپرورش مؤثر است، درجه اهمیت و اثربخشی معلمان است. نهاد آموزش‌وپرورش بسان یک سیستمی است که معلمان نقش بسزایی در تعلیم و تربیت ایفا می نمایند، لذا اثربخشی آن ها برای موفقیت در کارشان بسیار مهم است. حال این سوال به ذهن خطور می کند که بین سرمایه اجتماعی و اثربخشی معلمان چه رابطه ای وجود دارد؟ تحقیقات اخیر نشان داد که بین سرمایه اجتماعی و اثر بخشی معلمان رابطه مستقیم وجود دارد. اهمیت سازمانها و نقش نیروی انسانی در جوامع امروزی، اثربخشی را به یکی از مباحث بسیار مهم در پژوهش های مربوط به سازمان های اداری تبدیل نموده است. در یک سازمان آموزشی هر چه افراد مشارکت بیشتری در برنامه ریزی ها و روند کاری و شغلی خود داشته باشند، از آگاهی اجتماعی بالاتری برخوردار باشند و هنجارهای اجتماعی نظیر هنجارهای مشارکت و اعتماد بیشتر رواج پیدا کند، اثربخشی بالاتری از کار خود خواهند داشت و اثربخشی بالاتر، هم به کارایی بیشتر سازمان و موفقیت اعضای آن می انجامد. سرمایه اجتماعی و اثربخشی معلمان مستقیماً به کارایی بیشتر سازمان و اهداف آموزشی مورد نظر آن منجر خواهد شد و آگاهی از میزان سرمایه اجتماعی معلمان و اثربخشی آنها چشم انداز بهتری به برنامه ریزان امر آموزش و توسعه خواهد بخشید.
جامعه معلمان ایران به علت تبعیض ها، نابرابری های موجود و عدم رضایت شغلی دارای عناصری از اعتماد، انسجام و مشارکت اجتماعی نیست. از دیگر سو کاهش مشارکت اجتماعی معلمان و افول سرمایه اجتماعی آنان باعث از دست رفتن اعتماد اجتماعی مردم به فرهنگیان بعنوان مهمترین سرمایه اجتماعی آموزش‌وپرورش شده است سرمایه اجتماعی معلمان تحت تاثیر سطح همبستگی فرهنگیان و ارتباط آنها با جامعه قرار دارد. سرمایه اجتماعی را می توان با بررسی میزان اعتماد و حس عمل متقابل در یک اجتماع یا بین مردم سنجید. سرمایه اجتماعی معلمان ناشی از مشارکت آنها در گروههایی است که برای منفعت خاصی سازماندهی شده‌اند. سرمایه اجتماعی معلمان پیشنیازی ضروری برای توسعه موفق است و توسعه مناسب می تواند موجب تقویت همکاری اجتماعی فرهنگیان بر اساس روابط اجتماعی واقعی شود.
کلام آخر اینکه:
آنچه که می توان از آن بعنوان نتیجه ی این بحث یاد کرد اینکه سرمایه اجتماعی منبع مهمی برای افراد است و می تواند تأثیری عظیم بر قابلیت عملکرد آنها و کیفیتی که برای زندگی تصور می کنند و برداشتی که از آن دارند بگذارد به طوری که سرمایه اجتماعی به زندگی فرد معنی و مفهوم می بخشد و زندگی را ساده تر و لذت بخش تر می سازد. در نتیجه، تلاش جوامع باید در جهت افزایش اعتماد، مشارکت مدنی و مشارکت اجتماعی، بهبود روابط اجتماعی و اعتماد بین افراد در سازمان ها به ویژه در سازمان آموزش‌وپرورش باشد. با توجه به رابطه مستقیمی که بین سرمایه اجتماعی با اثر بخشی معلمان وجود دارد، از این رو انتظار است که مدیران آموزش‌وپرورش توجه بیشتری نسبت به منابع انسانی به عنوان مهم ترین عامل در اثر بخشی سازمان داشته باشند و با برنامه ریزی مدون به ترغیب معلمان به شرکت در مراسم ها و تشکل های اجتماعی نمایند، و سرانجام مدیران می بایستی سعی بیشتری در بر انگیختن معلمان از طریق توجه بیشتر به وضعیت روحی آنان برای بهتر انجام دادن وظایف و اثر بخش تر بودن آن ها در سازمان داشته باشند. امروزه ورود فرهنگیان به عرصه های مختلف فعالیت اجتماعی به یکی از مهمترین منابع برای بهره برداری از نیروهای اجتماعی در جهت رشد جامعه به حساب می آید. سرمایه اجتماعی به صورت نیروی محرکه و پتانسیل تعامل بین معلمان و جامعه عمل می نماید. سرمایه اجتماعی معلمان منجر به حفظ و پایداری یک اجتماع فراگیر و فعال و کاهش عواقب منفی خواهد شد.
باید فراموش نکرد که سرمایه اجتماعی، عنصری ثابت و خنثی نیست، نظام و سیستم اجتماعی با هر تحریکی، ممکن است دچار نقص و انحراف در اعتماد اجتماعی، انسجام و مشارکت اجتماعی شود و سرمایه اجتماعی با کاهش مواجه شود و این مسئله مهم به تدریج باعث نارضایتی عمومی و اغتشاش و فروپاشی جامعه خواهد شد. روند نزولی سرمایه اجتماعی می تواند عواقب وخیمی برای جامعه داشته باشد. سرمایه اجتماعی و رضایت شغلی معلمان از عامل های بسیار مهم در امر توسعه و رفاه اجتماعی است. با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی ایران درحال حاضر به نظرمی رسد که جامعه معلمان هنوز نیازمند رشد و توسعه اجتماعی در جامعه است و معلمان هنوز راهی طولانی برای ایجاد سرمایه اجتماعی نیرومند در پیش دارند.

توسط: حسین طاهری فرد