فرصت ها و تهدیدهای نظام آموزشی با رویکرد ناگزیر بازتعریف و نوسازی
حسین طاهری فرد کارشناس ارشد جامعه شناسی
در دنیای امروز شدت و گستردگی تغییر و تحولات به وجود آمده فرصت ها، چالش ها و تهدیدهایی را به صورت متنوع و گسترده به وجود می آورد که آموزش‌ و پرورش هم از این قاعده مستثنی نیست. نخبگان، روشنفکران و منتقدان نظام آموزشی باید تلاش کنند با شناسایی ضعف‌ها و آسیب‌های موجود در این حوزه به تحلیل و یافتن راه‌حل‌هایی مناسب برای آنها و ایجاد شرایط شکوفایی نظام آموزش‌ و پرورش اقدام کنند.
این یادداشت در همین جهت نوشته شده است. پرسش اصلی، پرسشی آسیب‌شناسانه در خصوص فرصت ها و تهدیدهای پیش روی آموزش‌ و پرورش است؟
ناکارآمدی و کم‌کاری نظام آموزش‌ و پرورش کشور بر کسی پوشیده نیست و باید برای مشکلات زیرساختی و استراتژیک آن چاره‌اندیشی جدی کرد.نظام آموزش‌ و پرورش ایران در سال‌های اخیر نوسانات زیادی داشته و مملو از فرصت ها، چالش ها، تهدیدها، نقص ها و کمبود هاست. یکی از علل مهم مشکلات آموزش‌ و پرورش در نوع نگرش نادرست به آن است. مشکلات آموزش‌ و پرورش فقط مختص آموزش‌ و پرورش نیست، بلکه قانونگذاران و مسئولان اجرایی دولت هم مسئول حل مشکلات نهاد آموزش‌ و پرورش هستند.نگاه مصرفی و هزینه بر به آموزش‌ و پرورش باید تغییر یابد چرا که در بلند مدت این هزینه ها یک سرمایه گذاری تلقی می گردد.
به منظور سهولت در بررسی فرصت ها، چالش ها و تهدیدهای پیش روی نظام آموزشی،مهمترین موارد را در دسته بندی های زیر مورد توجه قرار داده و به آنها خواهیم پرداخت.

مدیریت ناکارآمد: نظام مدیریت ‌و برنامه‌ریزی در آموزش‌ و پرورش و مولفه های آن نیازمند بازبینی جدی است. سیستم مدیریت ‌و برنامه‌ریزی آموزش‌ و پرورش امروز جامعه‌ی ما، سیستمی عموماً بیمار و ناتوان هست، علاوه بر بیماری، کم هوشی و ضعف قدرت تحلیل در برنامه‌ریزی را هم باید به صفاتش اضافه کرد. برای تبدیل چالش ها به فرصت نیازمند « مدیریت سیستمی و علمی » در حیطه مدیریت کلان به دور از هرگونه شتاب زدگی در برنامه ریزی ها و اجرا هستیم.
« مدیریت سیستمی و علمی » باید جایگزین «مدیریت فرد محور» گردد تا آمار و اطلاعات واقعی و درست نمایان گر کارآمدی دستگاه زیر نظر آنان شود. مدیریت علمی و عکس العمل مناسب می تواند یک تهدید را به فرصت تبدیل کند و برعکس ، شتاب زدگی و مدیریت غیر منطقی می تواند یک فرصت را به تهدید تبدیل کند. اصلاح ساختار معیوب نظام آموزشی، نیازمند مدیریت علمی در تمام سطوح آموزش‌ و پرورش است. دربرنامه ریزی، اجرا و نظارت‌ و ارزیابی نیازمند «خرد جمعی» و مشارکت همه نخبگان و منتقدان دلسوز هستیم.

انتصابات سیاسی: در انتصاب ها، انتخاب ها و برکناری مدیران ستادی و میانی باید بر اساس ضوابط عمل نماییم و از ملاک های مبتنی بر وابستگی های سیاسی و روابط در این حوزه فاصله بگیریم. متاسفانه انتصابات سیاسی و رابطه ای در سطوح مختلف و به خصوص در سطوح مدیران ستادی و میانی آموزش‌ و پرورش بزرگترین آفت و تهدید برای نظام آموزشی و آینده کشور است. اکنون با شرایط موجود زمان آن فرا رسیده است که در انتخاب و انتصاب افراد برای در دست گرفتن امور به شایستگی، تخصص و تعهد آنان توجه خاص شود تا شاهد پیشرفت های چشمگیر و درخشان باشیم.

فقدان نظام پایش و ارزیابی راهبردی: در تحلیل فرآیندها و تلاش های انجام شده، اگرنظارت‌ و ارزیابی به عنصری تاثیرگذار در مدیریت علمی تبدیل شود، مدیران در تمام سطوح به ارزیابی عملکرد مجموعه خود می پردازند.سیاست گذاران کلان و برنامه ریزان حوزه آموزش‌ و پرورش باید با نظارت‌ و ارزیابی مستمر نسبت به ارتقا دانش مدیران ستادی و مجریان آموزشی اقدام نمایند.

مدیران رابطه ای: یکی از ضعف های اساسی در سیستم آموزش‌ و پرورش نبود سازوکار درست در انتخاب مدیران آشنا در حوزه مدیریت آموزشی است. مدیران آموزش‌ و پرورش پس از کسب تجربه و بیشتر مواقع بر اساس رابطه نه توانمندی بدون طی کردن سلسله مراتب اداری در سیستم مدیریتی رشد کرده و به عنوان مدیر به کار گمارده می شوند. در انتخاب، انتصاب و برکناری جابه جایی مدیران کلیه سطوح آموزش‌ و پرورش از وزارت تا مدارس، انتخاب ها بر اساس شایستگی، تجربه، تخصص و تعهد انجام نشده و بیشتر مواقع روابط جایگزین ضوابط می شود.

شتاب زدگی:شتاب زدگی و بی توجهی به کار کارشناسی، در ارائه طرح ها و برنامه های آموزشی، آسیب های جبران ناپذیری را بر نظام آموزشی و میزان اعتماد مردم به برنامه ریزان آموزشی را در پی دارد. آموزش‌ و پرورش به دلیل ماهیت انسانی و پیچیده آن، جای آزمایش و خطا نیست.

عدم تمرکززدایی: مدیریت متمرکز در آموزش‌ و پرورش عملا باعث عدم توجه به ظرفیت های بالقوه در این حوزه گردیده و مانع واقع نگری و تطبیق بیشتر طرح ها و برنامه ها شده است. شیوه اداره ی نظام آموزش‌ و پرورش به صورت غیر متمرکز و تفویض اختیارات به استان ها، نواحی و مناطق یکی از اساسی ترین ویژگی های نظام آموزشی کارآ و اثربخش می باشد.

بوروکراسی اداری: بوروکراسی اداری شدید در همه سطوح آموزش‌ و پرورش باعث اتلاف وقت و هزینه بسیار شده و مانع برنامه ریزی و نظارت و ارزشیابی در ابعاد مختلف شده و آموزش‌ و پرورش را از وظایف و کارکردهای اصلی خود دور می کند.

نبود اطلاعات و آمار دقیق: کلی گویی، آمارهای غیر واقعی و تعریف و تمجید از اقدامات انجام شده جای اطلاع رسانی دقیق و مشروح از موضوعات اساسی و طرح های آتی یا در حال اجرای آموزش‌ و پرورش را پرکرده است. نبود آمار و اطلاعات درست از نتایج ارزیابی ها و تحقیقات انجام شده باعث ابهام در مدیریت صحیح شده است.

رکود علمی نیروی انسانی: یکی از تهدیدهای جدی در حوزه آموزش‌ و پرورش رکود علمی نیروی انسانی است. منابع انسانی که در واقع زیرساخت آموزش‌ و پرورش هستند متاثر از فراز و نشیب های اجتماعی، دچار نوعی بی انگیزگی و به دنبال آن رکود علمی گردیده اند که پیامدهای زیان بار و مخرب آن علاوه بر خود منابع بر روی محصول نیز اثر گذاشته و محصول آینده را صرفاً با ارزش های کمی تربیت نموده و کمتر به کیفیت پرداخته می شود. راهبرد اصلی آموزش‌ و پرورش، که ارتقای کیفیت است به فراموشی سپرده شده است. لازمه تحول در هر سازمانی تحول در منابع انسانی آن است و مهمترین کار وزارت آموزش‌ و پرورش باید توجه به نیروی انسانی باشد.

نارسایی در بهسازی نیروی انسانی: امروزه اساس توسعه پایدار و همه جانبه بر محور توسعه انسانی است و به عنوان شاخص اصلی توسعه کشورها بیان می گردد. کشوری توسعه یافته‌تر است که از سرمایه انسانی بیشتری برخوردار باشد. تربیت نیروی انسانی واجد شرایط برای تامین نیاز جامعه می تواند به عنوان یک عامل تغییر و تحول هدف اصلی توسعه آموزش‌ و پرورش درهر محیطی تلقی گردد. تربیت نیروی انسانی کارآمد و توانمند ضمن بهبود کیفیت آموزش‌ و پرورش،موجب تامین نیروهای مولد در جامعه خواهدشد.امری که امروزه بیش از هر زمان دیگر بالاخص در جامعه ما مورد نیاز است.

عدم توجه به نقش حرفه ای معلمان:در نظام آموزش‌ و پرورش حتی اگر بهترین برنامه ها،منابع و امکانات پیش بینی شود اما نقش محوری معلمان نادیده گرفته شود باید به طور جد به عنوان تهدید اساسی تلقی نمود.معلمان هم چنان که در توسعه و تحول می توانند نقش کلیدی و محوری ایفا نمایند، در توقف و یا مقاومت در برابر تحول نیز نقش کلیدی دارند.به عبارتی هیچ تحول و اصلاحاتی بدون پشتوانه معلمان به سرانجام نخواهد رسید.

عدم تناسب اهداف و محتوای نظام آموزشی: مهمترین نگرانی امروز جامعه اعم از دست اندرکاران آموزش و پرورش،برنامه ریزان و سیاست گذاران کلان کشور، مسئله کیفیت و اثربخشی خدمات و اهداف و برنامه های آموزش‌ و پرورش است.نظام آموزشی جریانی فعال و رو به جلو است که به طور مستمر نیازمندبازسازی،بازنگری و بهسازی است.

فقدان عدالت آموزشی: یکی از آن چالش های مهم نظام های آموزشی، فاصله بین نیازها و شایستگی های دانش آموزان با خدمات آموزش‌ و پرورش است. آموزش‌ و پرورش می تواند در تامین این منابع و نیازمندی ها،نقش موثری ایفا نماید و در صورت اتخاذ سیاست های اصولی در ایجاد عدالت آموزشی نقش محوری ایفا نماید.شاید مهم ترین و جدی ترین نگرانی در امر توسعه آموزش‌ و پرورش پیش بینی افزایش شکاف های طبقاتی در میان اقشار برخوردار و محروم جامعه است و این فاصله در امر آموزش که مبنا و اساس توسعه و پیشرفت ملتها و کشورهاست به عنوان یک تهدید جدی تلقی گردد.

کالایی‌شدن آموزش: یکی از آسیب جدی در حوزه آموزش و پرورش، تمایل و انگیزه به خصوصی سازی و کالایی‌کردن نظام‌ آموزش و پرورش است. متاسفانه امروز در کشور ما نیز تمایل به‌ پولی و کالایی‌شدن نظام آموزشی حتی در بخش دولتی، به کیفیت خدمات آموزشی ضربه زده و ما را با خطری بزرگ روبه‌رو می‌کند که می‌تواند در عرض چند دهه بیشترین ضربات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را به کل نظام توسعه وارد کند. بررسی ونظارت بیشتر روی عملکرد مدارس غیردولتی غیرانتفاعی ‌در همة زمینه های آموزشی و تربیتی ضروری می باشد.

عدم تناسب برنامه های درسی: لازمه تحقق آموزش‌ و پرورش خلاق، دورشدن از روش های سنتی آموزش و به کارگیری شیوه های مدرن در امر یاد دهی و یادگیری است. امروزه بایدبه جای پرکردن و انباشتن ذهن و فکر دانش آموزان از محفوظات غیر ضروری، روش و شیوه فکر کردن و اندیشیدن را به آنان آموخت. رسالت اصلی آموزش‌ و پرورش، رشد استعدادها و نیز شناخت توانمندی های خلاق انسان ها است و این هدف بر سایر اهداف آن، ارجحیت دارد. متاسفانه منطبق نبودن آنچه که آموزش‌ و پرورش به دانش آموزان ارائه می دهد با آنچه نیازهای جامعه می طلبد حکایت از عدم توفیق نظام آموزشی در این رسالت خود دارد.

ناکارآمدی نظام تحقیق و توسعه: رسالت و وظیفه اصلی بخش پژوهشی آموزش و پرورش، انعکاس هدفمند یافته های پژوهش جهت استفاده از آنها در سیاست گذاری، برنامه ریزی، اجرا و نظارت می باشد. باتوجه به هزینه های بسیار زیاد تحقیقاتی صرف شده در امر تعلیم و تربیت تاکنون بررسی خاصی درباره میزان کاربست نتایج تحقیقات موجود در پژوهشگاه معلم در تصمیم گیری های آموزشی و تربیتی انجام نشده است. مجموعه آموزش‌ و پرورش پژوهش محور نیست، تفکر خلاق و پرسش گرانه را نیز در دانش آموز ایجاد نمی کند.

نتیجه گیری و پیشنهاد:
واقعیت آنست که هرنوع تغییر و تحولی در عرصه های مختلف زندگی آثار و تبعات متناسب با اهداف و کارکرد خود رابه دنبال خواهد داشت و آموزش‌ و پرورش هم از این قاعده مستثنی نیست. مهم ترین چالش آموزش‌ و پرورش در هزاره ی سوم، سیاست تغییر و تبدیل است. تبدیل نظام آموزشی ناکارآمد فعلی به نظامی کارآمد و اثربخش، به همان اندازه که اهمیت دارد، عملی خطیر است.بهره گیری صحیح از سیاست های اصلاحی به دور از هر گونه افراط‌ و تفریط و اقدامات عجولانه و شتاب زده می تواند دگرگونی های مثبتی را در سیستم آموزشی ایجاد کند.
آموزش‌ و پرورش نیاز به نوسازی زیربنایی دارد. بایستی سیاست های کلی آموزش‌ و پرورش قابلیت انعطاف داشته باشد و برنامه ریزی اقتضایی جایگزین برنامه ریزی ایستا و انجمادی گردد.
لازم است سیاست گذاران و تصمیم سازان آموزش‌ و پرورش سرعت تحولات جدید و پیامدهای آن را به خوبی درک کنند و در نقش، رویکرد و سازوکارهای اجرایی انجام وظایف خودبازنگری به عمل آورند.
بخش: مدیر سایت
توسط: حسین طاهری فرد