درس پژوهی، شیوه درس پژوهی و چند پیشنهاد

دکتر سید محمد حسن حسینی
 
mhhosseini2020@gmail.com

درس پژوهی روشی راهبردی برای عملیاتی کردن نظریه‌ها و تئوری‌ها در سطح کلاس می‌باشد. در واقع این روش مبتنی بر بحث و گفتمان گروهی معلمان جهت ارتقای کیفیت تکنیک‌ها، استراتژی‌ها و روش‌های تدریس به‌منظور تسهیل روند رسیدن به اهداف آموزشی می‌باشد. بکار گیری این روش به خلاقیت، تفکر انتقادی و ریسک‌پذیری در تفکر کردن همکاران هم می‌انجامد. ضمن اینکه  همکاران از طریق این روش علاوه بر ارتقای کیفیت تدریس، به ارتقای دانش خود درزمینهٔ موردبحث نیز می‌پردازند. روش درس پژوهی را اول‌بار اساتید ژاپنی ارائه دادند که هم‌اکنون بنا بر اهمیت فراوان آن در حال فراگیر شدن در محیط‌های آکادمیک در غرب هم می‌باشد. همکارانی که تمایل به به خدمت گرفتن این روش جهت ارتقای کیفیت تدریس خود و یا شرکت در جشنواره روش‌های تدریس برتر را دارند باید مراحل ذیل را در نظر بگیرند:
1.    یک تیم 3 تا 7 نفره از همکاران تشکیل دهید.
2.    اهداف آموزشی را مشخص کنید.
3.    با همکاری هم یک طرح درس مشترک آماده کنید و نقشه راه و یا همان مراحل مشاهده و جمع‌آوری اطلاعات را طراحی کنید.
4.    یک نفر تدریس و بقیه همکاران مشاهده کنند. تدریس می‌تواند در یک کلاس معمولی در مدرسه هم اتفاق بیفتد. می‌توان از این تدریس فیلم‌برداری کرد و بعد جهت بررسی و بحث به همکاران در گروه ارائه داد. ضمناً قبل از تدریس و مشاهده آن باید با همکارانتان تصمیم بگیرید که چه اطلاعاتی را باید جمع‌آوری کنید و بعد از هریک از همکارانتان بخواهید که درزمینهٔ اطلاعاتی خاص تدریس ارائه‌شده را مشاهده و بررسی نمایند. این اطلاعات می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
الف. سؤالاتی که حین مشاهده به ذهن شما می‌رسند.
ب. موارد جالب‌توجه که در کلاس اتفاق می‌افتند.
پ. نوع سؤالاتی که دانش آموزان می‌پرسند.
ت. نوع سؤالاتی که معلم می‌پرسد.
ج. دلایل مبتنی بر به‌کارگیری سطوح بالاتری از تفکر دانش آموزان.
چ. دلایل مبنی بر کسب مهارتی خاص توسط دانش آموزان.
ح. دلایل مربوط به نفهمیدن دانش آموزان.
خ. درصد دانش آموزان مسلط و آماده.
د. میزان به‌کارگیری زبان بدنی مثل حرکات چشم و دست‌ها و ...
ذ. کیفیت پاسخ دانش آموزان به نظرات و سؤالات دوستانشان و مدرس.
ص. دلایل مربوط به میزان درگیری دانش آموزان در فرایند یادگیری.
ض. هم‌راستا بودن و یا غیر هم‌راستا بودن دانش آموزان با درس.
یادآوری اینکه ضمن مشاهدات فوق شما باید علاوه بر یادگیری دانش آموزان، سبک‌های تفکر و نوع رفتار و نیز نوع تغییرات آن‌ها را با توجه به تدریس همکارتان بررسی و ارزیابی نمایید.
5.    نتایج را به بحث بگذارید و پیشرفت دانش آموزان را بسنجید.
6.    در گروهتان درس ارائه‌شده را مرور کنید و تا حد امکان کیفیت آن را ارتقاء دهید.
7.    یافته‌های خود را جمع‌بندی کنید و دوباره به ارائه آن درس و فیلم‌برداری از آن بپردازید و این فیلم را با برگزاری کارگاه یا سمینار و یا از طریق وب‌سایت یا دی‌وی‌دی با دیگر همکاران در مدرسه، استان و یا حتی کشور به اشتراک بگذارید.

در اینجا لازم است یادآوری نمایم که تنها عیب و کاستی روش درس پژوهی این است که از نقش تعیین‌کننده نظرات و قضاوت دانش آموزان در ارتقای کیفیت آموزش غفلت کرده است. واقعیت این است که بازخوردهایی که می‌توانیم در طول پروسه درس پژوهی از دانش آموزان دریافت کنیم فرایند بازاندیشی و یادگیری ما را به‌مراتب بیشتر بهبود خواهد بخشید. این امر ازآنجا مهم است که آموزش ما درواقع برای یادگیری دانش آموزان است و بنابراین نظرات و قضاوت آن‌ها باید در تصمیم‌گیری ما برای بهبود فرایند آموزشی به آن‌ها لحاظ شوند. درهرصورت برای رفع این کاستی روش درس پژوهی توصیه می‌شود که همکاران در تیم خود از یک و یا دو دانش‌آموز هم استفاده کنند.

در خاتمه به‌منظور جهت‌دهی به فرایند درس پژوهی در کشور چهار پیشنهاد ذیل را ارائه می‌نمایم:
1.    ایجاد یک وب‌سایت تخصصی درباره درس پژوهی جهت ارتقای دانش همکاران در این زمینه و اطلاع‌رسانی به آن‌ها
2.    در گروه هر استان درس‌های کتاب موردنظر گروه بین گروه‌های نواحی متفاوت استان تقسیم شود تا همکاران با روش درس پژوهی به ارتقای روش تدریس هر درس بپردازند. و سپس مجموع انتخابی تمام دروس در یک درس (مثلاً زبان) در قالب یک دی‌وی‌دی در اختیار همکاران و دانشجو معلمان قرار بگیرد.
3.    تعریف یک واحد به نام واحد درس پژوهی به‌ویژه برای دانشجویان معلمی در دانشگاه فرهنگیان
4.     همان‌طور که در درس پژوهی معتقد هستیم که کار تیمی همکاران به ارتقای کیفیت آموزش می‌انجامد  کار تیمی دانش آموزان در کلاس‌های درس هم به ارتقای کیفیت یادگیری می‌انجامد. بنابراین توصیه می‌شود تا روش درس پژوهی برای ارتقای کیفیت روش‌های مدرن‌تر همانند روش تدریس این‌جانب که بر بکار گیری کار گروهی تمرکز دارد به خدمت گرفته شود. این‌جانب در روش تدریسم ("یادگیری تیمی رقابتی") معتقد هستم که
*** اگر می‌خواهیم در شکل‌گیری و توسعه جوامع انسانی، شاد، مترقی و دموکراتیک و متمدن و درنهایت صلح جهانی سهیم باشیم باید ترتیبی دهیم تا آینده‌سازان این مرزوبوم علاوه بر کسب مهارت‌های علمی، نرم‌ها و قواعد  و اسلوب و مهارت‌های دموکراتیک را نیز در کلاس‌هایشان کسب نموده و در خود نهادینه کنند. به‌عبارت‌دیگر کلاس‌های ما که می‌توانند به‌صورت دموکراتیک اداره شوند باید به ارتقای مهارت‌های اجتماعی، سبک‌های تفکر، نگرش و منش و شخصیت نسل فردا بینجامند. همین‌طور شهروندان باید در طول زندگی آکادمیک خود متفکر، منتقد، خلاق، مشارکت‌جو و هم‌زمان اهل رقابت و سیاسی نیز بار آیند تا قادر باشند با موفقیت با واقعیات دنیای پیچیده کنونی مواجه شوند و نقش بسیار مؤثرتری در سرنوشت خود و ما ایفا نمایند.